Ekslibris Nedir?

Ekslibris Nedir?
Prof. Dr. Hasip Pektaş*

Ekslibris, kitap sahibini tanıtan, onu yücelten bir sanat dalıdır. Kitapseverlerin kitaplarının iç kapağına yapıştırdıkları üzerinde isimlerinin ve değişik konularda resimlerin yer aldığı küçük boyutlu baskıresimlerdir. Sözcük olarak …’nın kitaplığından, …’nın kütüphanesine ait anlamına gelir. Kitabın kartviziti ya da tapusudur. Kitap sahibini tanıtır, onu yüceltir ve kitabı ödünç alan kişiyi geri getirmesi konusunda uyarır. Ekslibris önemli bir iletişim aracıdır. Bir ihtiyaç grafiği olarak doğmasına karşın, estetik kaygılarla yapılan özgün yapıtlardır.

Sanatı, insanın elleri arasına, kitapların içine kadar getirir, onun büyüleyici sıcaklığını hissettirir.
Ekslibrisler, yaşayan kişi ya da kurum için siparişle yapılır, onların özelliklerini yansıtır.
Yaratım sürecine bakıldığında resim sanatının tüm olanaklarının kullanıldığı görülür. İşlevsel yanına bakıldığında ise bir grafik tasarım ürünü olarak düşünülebilir.

Ekslibrisin ilk ve en eski örneğinin M.Ö.1400’de bir fayans üzerine yapıldığı ve Mısır kralı III. Amenhophis’in papirüs rulolarının olduğu sandıklara takıldığı bilinmektedir.

1450 yıllarında ise “Igler” (kirpici) takma adıyla bilinen Alman papaz Johannes Knabenberg için kağıt üzerine ilk ekslibris yapılmıştır. Çiçeği ısıran bir kirpinin resimlendiği ekslibriste “Hans Igler seni öpebilir” yazmaktadır.

Gerçek anlamda ekslibrisler ise matbaanın icadı ile birlikte yapılmaya başlanmıştır.

Ekslibris, sonraları sadece kitaplara yapıştırmak için değil, biriktirme ve değiştirme objeleri olarak da kullanılmaya başlanmıştır. Kitaba özgü bir işaret olmaktan çıkıp, özgün bir grafik çalışma olarak bağımsızlaşmıştır.

19. yüzyıldan itibaren dernekler, değişim için bültenler, kitaplar, adres listeleri yayımlayıp, yarışmalar düzenlemeye başlamışlardır.

Ekslibrisin uzun kenarının 13 cm.’den büyük olmaması, baskıresimde olduğu gibi çoğaltılması ve numaralandırılması gerekir. Çoğaltmak için gravür/C3, ağaç baskı/X2, linolyum baskı/X3, litografi/L, serigrafi/S, ofset/P7, fotograf/P8, bilgisayar destekli tasarım/CGD kullanılmaktadır.

Türkiye’de Ekslibris, batıdan alınmış kitaplarla tanınmıştır. Avrupa ülkelerinde yaygın olarak kullanılan ekslibrislerin yer aldığı kitaplar, ikinci el satışlarla ülkemize gelmiş, kitap sahipleri öldüğünde ise yakınları tarafından kütüphanelere bağışlanmış veya sahaflara satılmıştır.

Osmanlılar döneminden kalma el yazması ve basılmış kitaplarda görülen mühürler ise, birer mülkiyet işareti olarak kabul edilse de ekslibris türüne girmezler. Fakat özgün kaligrafik yapılarıyla ait oldukları kişilerin arması veya logosu olarak bu işlevi yerine getirmişlerdir.

Ülkemizde 2000’li yıllardan bu yana, özellikle sanat ve tasarım eğitimi verilen kurumlarda ekslibris yapan gençler yetişmeye başlamıştır. Ekslibris tasarımı, İstinye Üniversitesi de dahil 7 Üniversitede ders olarak okutulmaktadır. Üniversiteler, belediyeler ekslibris yarışmaları düzenlemektedir. Artık sanatçılar kişisel sergiler açmakta, uluslararası yarışmalarda ödüller almaktadır. Ekslibris konusunda 27 Lisansüstü Tez yapılmıştır. Eksikliği hissedilen tek şey ekslibris koleksiyonculuğudur.

Artık sanatçılarımız ve tasarımcılarımız kişisel ekslibris sergileri açmanın yanında uluslararası yarışmalara katılmakta, ödüller almaktadırlar. Ülkemizde en büyük eksikliği hissedilen şey ekslibris koleksiyonculuğudur.

1997’de Ankara’da kurulan Ekslibris Derneği, etkinliklerine artık İstanbul’da devam etmektedir. Dünyadaki 10 müzeden biri olan İstanbul Ekslibris Müzesi, 12.500’ün üzerindeki ekslibris koleksiyonu ile Selçuk Ecza Holding, Altunizade, Mahir İz Cad. 45 Üsküdar adresinde sanatseverlerin ilgisini beklemektedir.

Ülkemizde 14 şehirde; Almanya, Belçika, Beyaz Rusya, Çin, Danimarka, Finlandiya, İtalya, Kanada ve Rusya’da ekslibris sergileri açılmıştır.

Uluslararası 5 ekslibris yarışması düzenlenmiş; 2010’da 40 ülkeden 280 kişinin katıldığı XXXIII. FISAE Uluslararası Ekslibris Kongresi organize edilmiştir.

* İstinye Üniversitesi, İletişim Fakültesi, Görsel İletişim Tasarımı Bölümü Öğretim Üyesi,
İstanbul Ekslibris Derneği Başkanı, İstanbul Ekslibris Müzesi Kurucusu