Türkiye’de Ekslibris

Türkiye’de Ekslibris
Prof. Dr. Hasip Pektaş*

Giriş

Ekslibris, kitap sahibini tanıtan, onu yücelten bir sanat dalıdır. Kitapseverlerin kitaplarının iç kapağına yapıştırdıkları üzerinde isimlerinin ve değişik konularda resimlerin yer aldığı küçük boyutlu baskıresimlerdir. Sözcük olarak …’nın kitaplığından, …’nın kütüphanesine ait anlamına gelir.

Kitabın kartviziti ya da tapusudur. Kitap sahibini tanıtır, onu yüceltir ve kitabı ödünç alan kişiyi geri getirmesi konusunda uyarır. Ekslibris önemli bir iletişim aracıdır. Bir ihtiyaç grafiği olarak doğmasına karşın, estetik kaygılarla yapılan özgün yapıtlardır.

Türkiye’de Ekslibris

Türkiye’nin ekslibrisi tanıması, ya yurtdışına giden kişiler ya da batıdan alınmış kitaplar aracılığıyla olmuştur. Avrupa ülkelerinde yaygın olarak kullanılan ekslibrislerin yer aldığı kitaplar, ikinci el satışlarla ülkemize gelmiş, kitap sahipleri öldüğünde ise yakınları, bu kitapları kütüphanelere bağışlamışlar ya da sahaflara satmışlardır.

Batıda yapılan müzayedelerden alınan Türkiye ile ilgili bazı kitaplarda ekslibrislere rastlanmaktadır. Örneğin halen Milli Kütüphane’de bulunan 1954 yılında Almanya’dan 210 Mark verilerek alınmış, 1777 yılı basımı Osmanlı Tarihi ile ilgili kitapta ekslibris görmek mümkündür. Kültür Bakanlığı’nca 1989 yılında Londra’daki Sotheby’s müzayadesinden alınmış Henry M. Blackmer’in kütüphanesine ait Osmanlılar ile ilgili bazı kitaplarda ekslibris bulunmaktadır. Cavit Baysun kitaplığından Yapı Kredi Bankası Kütüphanesi’ne, Sedat Simavi ve Şevket Rado kitaplıklarından Basın Müzesi’ne bağışlanan dışardan satın alınmış özellikle Fransızca kitapların bazılarında ekslibris vardır.

Osmanlılar döneminden kalma el yazması ve basılmış kitaplarda görülen mühürler, birer mülkiyet işareti olarak kabul edilebilir. Mühürler, ekslibris türüne girmese de özgün kaligrafik yapılarıyla ait oldukları kişilerin arması veya logotaypı olarak bir işlevi yerine getirmişlerdir.

Türkiye’de adına gerçek anlamda ilk ekslibris yaptıranların, o dönemin yabancı uyruklu kitapseverleri olduğu söylenebilir. Üsküdar Amerikan Koleji, Robert Kolej gibi okullarda görev yapan yabancı öğretmenlerin kitaplarına ekslibris yaptırdıkları, bu okulların kütüphanelerine bağışlanan kitapların iç kapaklarına bakıldığında görülebilir. Şimdi Boğaziçi Üniversitesi’ne ait olan Robert Kolej kütüphanesi kitaplarının çoğunda ise standart bir ekslibrise rastlanmaktadır. 1920’li yıllardan itibaren Robert Kolej öğrenci yıllıklarına, yıllık sahibinin kendi ismini yazabileceği boşlukların da bırakıldığı ekslibrisler yapılmıştır. Yıllığın sanat sorumluları tarafından tasarlanan ve uygulanan bu geleneğe 1950’li yıllara gelindiğinde malesef ara verilmiştir.

Henüz yeni yaygınlaşmaya başlayan bu sanatın ülkemizdeki meraklıları gibi toplayıcıları da çok fazla değildir. Kitap tutkunları ile kütüphanesinden ödünç alınıp geri getirilmeyen kitaplara önlem olarak ekslibris yaptıranlar her geçen gün artmaktadır. Örneğin bir halk kültürü uzmanı olan araştırmacı yazar İ. Gündağ Kayaoğlu, 1985 yılında; üzerinde Tan Oral’ın bir karikatürünün ve Arapça “Yâ Kebikeç” yazısının bulunduğu ekslibrisi yaptırmıştır. (Eskiden el yazması kitapları kurtlardan korumak için kenarına “böceklerin padişahı” olduğu düşünülen “Kebikeç” sözcüğü yazılırdı. Böceklerin kebikeçten korkup kitaplara yanaşmayacağına inanılırdı.)

Zaman zaman böyle bir sanatın varlığını yeni duymuş kişilerin büyük bir coşku ile ekslibrise ilgi gösterdiklerine de tanık olunuyor. Elbette bu kişiler önce işlevsel yanı ile ilgilenecekler, daha sonra tıpkı diğer koleksiyonerler gibi benimseyip ilgileri doğrultusunda biriktirmeye de başlayacaklardır. Kitap sahipleri, koleksiyoncular ve sanatçılar, ekslibrise gönül verdiği sürece bu gelenek eminim Türkiye’de de tam anlamıyla yerleşecektir.

Ülkemizde ilk olarak 1997 yılında Ankara’da kurulan Ekslibris Derneği, 2008’den bu yana etkinliklerine İstanbul’da İstanbul Eklibris Derneği olarak devam etmektedir. Dünyadaki 10 müzeden biri olarak İstanbul Ekslibris Müzesi de kurulmuş, Kültür Bakanlığı tarafından tescillenmiştir. Ekslibris koleksiyonu ve kitaplığı araştırmacıların, ekslibris tutkunlarının ilgisine sunulacaktır.

İstanbul Ekslibris Derneği, Türkiye’de 15 şehirde; KKTC, Danimarka, Çin, Almanya, İtalya, Belçika, Finlandiya, Beyaz Rusya, Kanada ve Rusya’da sergiler açmış, ekslibrisi tanıtmıştır. Ekslibris sanatının yaygınlaşması için çok sayıda konferans verilmiş ve özellikle okullarda çalıştaylar yapılmıştır. İstanbul Ekslibris Derneği ayrıca 2003, 2007, 2010 ve 2018 yıllarında 4 uluslararası ekslibris yarışması düzenlemiştir. 2010 yılında 33. FISAE Uluslararası Ekslibris Kongresi’ni organize etmiş, 40 ülkeden 280 sanatçı ve koleksiyoncuyu İstanbul’da ağırlamıştır. 2010’daki Uluslararası Ekslibris Yarışması Sergisi yanında, Japon koleksiyoncu Ichigoro Uchida, Avusturyalı koleksiyoncu Heinrich R. Scheffer, Moskova Ekslibris Müzesi, Çin Ekslibris Derneği ve Şanghay Fu Xihan Zhai Ekslibris Derneği Koleksiyonları ile kitaplar için bir tür ekslibris olan mühür geleneğimizi yansıtan Mühürlü Eski Kitap Sayfaları da sergilenmiştir. Işık Üniversitesi, 2012 yılında lise öğrencilerine yönelik ulusal bir ekslibris yarışması da düzenlemiştir.

1996 yılında Hasip Pektaş’ın “Ekslibris” kitabı Yapı Kredi Yayınları tarafından basılmış; 2017 yılında ise İstanbul Ekslibris Derneği tarafından genişletilmiş 4. baskısı yapılmıştır. Ayrıca İstanbul Ekslibris Derneği’nin, Hatice Öz Pektaş editörlüğündeki hakemli online dergisi EX-LIBRIST, (http://exlibrist.net) 10. sayısı yayımlanmıştır.

2000 yılında Boston’da FISAE (Uluslararası Ekslibris Dernekleri Federasyonu) kongresinde Ankara Ekslibris Derneği’nin üyeliği kabul edilmiş; 40’a yakın ülkenin üyesi olduğu bu uluslararası örgüte Türkiye de katılmıştır.

2000’li yıllardan bu yana ülkemizde, özellikle güzel sanatlar eğitimi veren kurumlarda baskıresim ve grafik tasarım hocalarının özendirmeleriyle, ekslibris yapan gençler yetişmeye başlamıştır. Artık yurt dışındaki ekslibris sergilerinde, yarışmalarında sanatçılarımız ödüller almakta, bu alanda yapılan çalışmalarda sesimizi duyurmaktadırlar. Ayrıca ülkemiz için oldukça yeni olan ekslibris 6 üniversitede ders olarak okutulmaktadır. Ekslibris konusunda bugüne kadar 19 lisansüstü tez yapılmıştır. Ortaöğretimde ise ekslibrisi bilen, ilgi duyan hocalar öğrencilerine ekslibris de yaptırmaktadırlar

1998’da kurulan, 2018’de FISAE üyesi olan İstanbul Exlibris Akademisi Derneği de ekslibrisin yaygınlaşması için çaba göstermektedir. 2000 yılında “Exlibris İstanbul”, 2002 yılında “Exlibris Nazım Hikmet” adıyla yarışmalar, 2010 yılında “Exlibris Akdeniz” adıyla sergi organize etmiştir. Ancak unutulmamalıdır ki dünyada turizim amaçlı ve ölmüş bir kişi adına ekslibris yapılmamaktadır. Ekslibris yaşayan kişi ve kurumlar adına yapılırsa ancak işlevini yerine getirebilir.

* İstinye Üniversitesi, İletişim Fakültesi, Görsel İletişim Tasarımı Bölümü Öğretim Üyesi, İstanbul Ekslibris Derneği Başkanı, İstanbul Ekslibris Müzesi Müdürü